Hoe lang duurt een kwartier

Een van de minder bekende onzichtbare gevolgen van hersenletsel is een tijdsbesef stoornis. Vaak is dit gevolg nog niet herkend door de persoon met hersenletsel zelf.

Een tijdsbesefstoornis is niet zo als in een Hollywood film dat iemand niet weet in welk jaar hij leeft. Het is niet hetzelfde als bij iemand die ernstig gedesoriënteerd is, dat diegene niet weet of het dag of nacht is. Het komt inderdaad wel voor dat iemand zo ernstig in tijd verstoord is, maar in de meeste situaties ligt een tijdsbesef stoornis subtieler: "Hoelang tijd heb ik in een kwartier en hoe lang in een uur?" Hoelang is het geleden dat..?? Hoe lang heb ik nog?

Tijdsbeleving en tijdsbesef gaat over verschillende aan tijdgerelateerde taken. Bijvoorbeeld:

• De tijd inschatten tússen twee gebeurtenissen (tijdsintervallen schatten). Bijvoorbeeld: "Wanneer heb je voor het laatst jouw neuroloog bezocht?" Hoe lang heb je deze klachten al?
• Het schatten van de tijdsduur. Bijvoorbeeld: "Hoelang wachtte je bij de dokter?"
• Het beoordelen of iets gelijkertijd gebeurt (gelijktijdigheid). Onderzoekers ontdekten bijvoorbeeld dat geluidsprikkels (auditieve stimuli) langer lijken te duren dan visuele prikkels (visuele stimuli).

Tijdsbesef is onontbeerlijk bij de mens die in deze snelle maatschappij moet leven. We hangen van afspraak na afspraak aan elkaar, tot en met de vrije dagen staan ingepland en volgepland. Wie een tijdsbesef stoornis heeft mist de ankerpunten van onze dagindeling en mist daarmee grip op de dag.
Het kan zelfs leiden tot cognitieve overprikkeling.

Onverwachte gebeurtenissen kunnen die moeite, die de mensen al hebben, extra vergroten.

Een agenda, dagstructuur of dagplanning en goede afspraken maken is dan onontbeerlijk al dan niet met behulp van moderne hulpmiddelen. Ook de rustmomenten dienen goed ingepland te worden.

Druk
De mensen die aan een tijdsbesef stoornis lijden ...

• ervaren meestal een grote druk om op tijd te komen,
• om iets op tijd af te krijgen,
• of ze plannen erg ruim,
• voelen bijna altijd dat er tijd te kort is om iets te doen,
• of dat ze iets gehaast moeten doen.

Onverwachtse gebeurtenissen kunnen iemand van slag brengen. Dan kan iemand de tijd 'kwijt raken' of het tijdschema niet meer hanteren.

Het blijkt dat mensen met deze stoornis vaak iets af willen hebben omdat ze niet weten of er 'morgen' tijd voor zal zijn. Afspreken met iemand kan voelen als 'in tijdsdruk' komen.

Lang van tevoren kan al druk ervaren worden over een afspraak. Iemand zit bij wijze van spreken al een uur lang klaar met de jas aan, zonder dat diegene in staat is om aan iets anders te denken dan aan het weggaan.

Iemand zit al een uur klaar te wachten op de avondverpleegkundige, zonder nog naar het toilet te durven gaan. Het wordt vaak veroorzaakt doordat iemand in het hoofd al bezig is met datgene en het niet wil vergeten. Alle aandacht blijven focussen op...bijvoorbeeld de taxi. In het hoofd is dan geen plaats voor een andere activiteit.

Voor de omstanders komt het vaak gestrest over. Dat wil niet altijd zeggen dat er stress is, er is vooral een mistig gegeven over het abstracte begrip tijd.

Voorbeelden:

• Hoelang ben ik ergens mee bezig ?
  
• Hoe laat moet ik naar mijn afspraak om op tijd te komen?
  
• Hoe laat moet ik de groenten opzetten om ze gelijk gaar te krijgen met de aardappels? Voor elke pan heb ik een aparte kookwekker.
  
• Hoe laat moet ik de honden uitlaten als ik daarna weg moet?
• Kan ik dit of dat nog wel doen als ik daarna een afspraak heb?
• Al mijn afspraken staan zowel een dag als een uur van te voren in de telefoon zodat ik ze niet vergeet. Mijn geheugen is prima maar mijn tijdsbesef is kapot.
  
• Ik heb een heel boekje gemaakt hoe lang ik over een bepaald traject doe zoals een supermarktbezoek, ritje naar het ziekenhuis, kinderen naar school brengen, zodat ik het de volgende keer beter kan inplannen en niet een uur te vroeg kom.
  
• Ik weet bijvoorbeeld niet wat je met een kwartier of een uur kunt. Wat kan je in een kwartier doen? Wat kan je dan in een uur allemaal doen of wat juist niet?
• Ik kom standaard te vroeg of te laat.
• Omdat ik niet te laat durf te komen, ben ik dus altijd echt veel te vroeg.
• Als ik een afspraak ergens hebt, dan lijkt dat een soort blokkade op te werpen in mijn gedachten. Door die onrust loopt het dan vast, vergeet ik medicatie, of bijvoorbeeld sleutels te pakken.
• Steeds als er iets gebeurt waar ik niet op reken, ben ik de tijd kwijt.
  
• Als iemand zegt dat ze een kwartiertje tijd heeft, raak ik in de stress omdat het voelt alsof ik meteen nu weg moet. Want een kwartiertje klinkt heel kort.

Waar in de hersenen?

Verschillende soorten sensorische informatie (horen, zien, aanraken, enzovoort) worden met verschillende snelheden verwerkt, door verschillende neurale netwerken.

•  De laterale entorhinale cortex (LEC) aan de zijkant van de slaapkwab levert informatie over de ervaring van tijd.
• De mediale entorhinale cortex (MEC) aan de zijkant van de slaapkwab levert informatie volgens over de ruimtelijke input; waar dat was.
  
  • samen verwerken zij de 'episodische tijd'. Dus tijd en plaats, zoals de herinnering van het moment en de plaats waar je je eerste zoen kreeg.
• De hippocampus (het zeepaardje) slaat op wat, waar en wanneer.
• De hersenschors (cerebrale cortex) voor het plannen van tijd.
• De kleine hersenen (cerebellum) controle op het denken.
• De basale ganglia.
  • met name de suprachiasmatische kern (SCN) vlak achter de oogzenuw regelt het dag nacht ritme (het circadiane ritme). Die geeft een signaal om melatonine aan te maken in de pijnappelklier.
• epifyse (pijnappelklier) dag nachtritme

Tips

• Klok bepaalde routines. Noteer de tijden van en naar, waar je vaak naar toe gaat.
  
• Noteer ook de extra tijden hoe lang het duurt om bijvoorbeeld een parkeerplek te vinden.
• Vertrouw de tijdsplanning toe aan iemand die zelf niet slordig is met tijd.
• Vraag aan de mensen in je omgeving of ze op tijd willen komen en de tijd goed willen bewaken als steun voor jou.
  
• Zeg als omstander niet dat iemand 'nog vijftien minuten' de tijd heeft. Door de tijdsbesef stoornis zegt dat immers niets meer. Dat is een abstract begrip geworden. Het kan een gehaast gevoel geven.
  Als iemand geen kortetermijngeheugenstoornis of dementie heeft, kan je samen verschillende gewoontes klokken. Breng het in beeld. Dan kan je gerust zeggen: "Om kwart over drie moet je klaar staan". Benoem: Je hebt dan ruim de tijd als je om 'vijf minuten over drie' nog naar het toilet gaat, 'tien minuten over drie' doe je je jas aan. Dan ben je ruim op tijd om kwart over drie klaar te zijn". Dat geeft rust. Het haalt de haast /tijdstress uit het gemis aan tijd.
• Benoem naar de persoon zonder tijdsbesef "Je hebt ruim de tijd als je dit of dat of als we samen dit of dat doen ...."
  
• Een ouderwetse kookwekker kan naast de smartphone met alarmfunctie een goede dienst bewijzen.
• Gebruik apps als Dag-klok (Android) of Klok-app (Apple)
• Gebruik de app Daylio. Dat leert je gewoontes beter te herkennen en je te herinneren.
• Koop een kalenderklok waarop én datum én tijd staat, ze zijn er ook in varianten met een app service of fotobericht zoals https://www.dayclocks.nl/
• Koop een time-timer (afbeelding rechts). Dat zorgt voor een beter tijdgevoel!
  De time-timer is de ideale steun voor iedereen die bij tijdopname wat extra hulp kan gebruiken. Het begrijpen van de gewone klok en het concentreren op de wijzers is bij de time-timer niet nodig. Je ziet en "voelt" het verstrijken van de tijd, terwijl de rode schijf duidelijk de resttijd aangeeft. Men kan een subtiel maar duidelijk signaal instellen om aan te geven wanneer de tijd om is.

Bijkomende problemen

• Mensen met planningsproblemen komen vaker in de problemen als er ook een tijdsbesef stoornis is. Zij zullen vaker doorgaan met activiteiten om iets af te hebben in hun gevoel. Zij kunnen hierin voorbij gaan aan de eigen signalen van vermoeidheid.
  
• Mensen met ernstige vermoeidheid door hersenletsel kunnen zelfs wat vereenzamen doordat ze te weinig contactmomenten inplannen uit schrik dat ze te weinig hersteltijd hebben. Zij plannen de hersteltijden net als de andere tijden vaak ruimer in.
  
• Mensen met onderprikkeling (die een duidelijke structuur en redelijke dagvulling nodig hebben), kunnen door de te ruime planning regelmatig een gevoel van 'leegte' ervaren.