Vermoeidheid  

 Hoe uit het zich?

• Snel vermoeid zowel lichamelijk als mentaal
• Weinig uithoudingsvermogen
• Taken die voorheen goed gingen mislukken
• Na twee uur is de dag-energie al op.
• De gewoonste dingen en handelingen vergen veel energie. Lopen, praten, luisteren, bewegen, telefoneren: alles wat bij een ander automatisch gaat vergt energie.
• Lopen en praten tegelijk bijvoorbeeld zal moeizaam gaan en vermoeiender zijn.

 TIPS

• Pas activiteiten aan en schep samen reële verwachtingen.

• Zorg voor regelmatige pauzes in de loop van de dag en leg die vast, dus vaste pauzes.

• Wissel inspanning en ontspanning af

• Gebruik een weekplanning

• Probeer niet steeds te vergelijken met de situatie van

vóór het letsel. De partner, familie of vrienden moeten

dat ook niet doen. Het gaat niet over! Wel kun je leren

met een situatie om te gaan. Dat wil zeggen dat je het

anders gaat doen.

• Check of er een slaapstoornis is.

Problemen met het geheugen

Hoe uit het zich?

• Vergeet afspraken en namen.
• Heeft moeite met het begrijpen en onthouden van instructies.
  
• Heeft moeite met het onthouden en uitvoeren van een handeling als bijvoorbeeld een steunend persoon niet aanwezig is.
• Heeft moeite om zelf het initiatief te nemen tot een handeling, moeite om in gang te komen.

TIPS

• Gebruik een agenda of kalender of een dagboek, communicatie- schrift, weekplanning
• Voer routines in
• Houd routines vast, zowel voor de dag als voor een week.
• Zorg ervoor dat iedere hulpverlener deze routines kent en gebruikt.
• Maak een checklist en check die regelmatig.
• Gebruik geheugen-steuntje als  memo-schrijfboekjes, agenda, whiteboard of recorderfunctie in smartphone met alarm.
• Gebruik een app op je smartphone speciaal voor geheugen problemen.

(bijvoorbeeld van revalidatieapps.nl)

Concentratieproblemen

Hoe uit het zich?

• Alles kan gauw als té veel aanvoelen; iemand is rusteloos

• Kan niet gemakkelijk concentreren op een taak, wordt snel afgeleid

• Wat is gelezen wordt niet onthouden

• Laat een spoor van onafgewerkte activiteiten achter of wil ten koste van alles die ene taak volledig afkrijgen, zelfs als dat ernstige vermoeidheid met zich mee brengt

• Lagere snelheid van denken en informatieverwerking

Tips

• Zorg voor regelmatig korte pauzes

• Zorg voor rust

• Belangrijke gesprekken worden bij voorkeur in kleine setting uitgevoerd (of met twee personen) en gedocumenteerd, zodat achteraf het besprokene kan worden gecontroleerd

• Controleer de dagelijkse checklist op vaste tijdstippen

• Gebruik geheugensteunen als memoboekjes. Schrijf een dagboek, whiteboard of gebruik de recorder functie van een smartphone met alarm

• Gebruik een app voor je smartphone speciaal ontworpen voor mensen met geheugenproblemen. Bijvoorbeeld: Life Changing Mobile App

• Gebruik geen losse papiertjes om je te helpen herinneren

• Vermijd de spitstijden

• Doe geen twee dingen tegelijk (bijvoorbeeld: koffie zetten en een gesprek voeren)

• Zoek een rustige ruimte in je eigen huis en zoek naar "ruimte" in je gezin

• Vraag iemand om je taken te plannen en zorg ervoor dat je dit schema volgt

Planningsproblemen

• Kan het verloop niet overzien, bijv. het verloop van een bepaalde handeling of van dagactiviteiten

TIPS

• (Zoek) steun bij de planning en bij het prioriteiten stellen
  
• Gebruik een kalender, agenda, weekplanning of specifieke apps
  
• Blijf alert op vermoeidheid en de reeds verstreken tijd
• Gebruik een vaste dagindeling, hou daaraan vast ook in vrije dagen.
• Doe één ding per keer; stap voor stap
• Vermijd tijdsdruk

Problemen met de dagelijkse taken (apraxie)

Hoe uit het zich?

• Bijv. problemen met het  hanteren van gebruiksvoorwerpen en met de planning of volgorde van activiteiten
• Moeite met generaliseren (toepassen van het geleerde in een andere situatie of andere omgeving)
• Persevereren (doorgaan en doorgaan). Zelfs tot het uiterste in vermoeidheid
• Heeft moeite met gewone handelingen of bewegingen
• Heeft moeite met gebruiksvoorwerpen bijvoorbeeld bij het bereiden van een maaltijd of bij de eigen lichaamsverzorging (weet bijv. niet hoe een tandenborstel te gebruiken of een lepel (Gebruikt bijv. een mes met het snijvlak omhoog)
• Maakt verkeerd gebruik van gebruiksvoorwerpen

   

• Heeft moeite met het op gang komen bijv. met zich aankleden

• Heeft moeite met het stoppen van een handeling, taak of beweging en met het wisselen van een handeling of  taak naar de volgende Zelfs het onderbroken worden door een telefoongesprek kan die moeite zijn

• Heeft moeite het geleerde in een andere situatie toe te passen

TIPS

• Zorg voor vaste routines en oefen ze; houd ze vast

• Deel handelingen op in stap voor stap uit te voeren acties

• Vereenvoudig de omgeving zodat zo min mogelijk fouten kunnen worden gemaakt

• Leg dingen in een vaste volgorde, bijvoorbeeld bij kleding het ondergoed bovenop

• Spreek in korte(re) zinnen met een enkelvoudige boodschap; één boodschap per keer en met een duidelijke eenvoudige woordkeuze.

Verstoorde zintuiglijke waarneming

Hoe uit het zich?

• Bijv. problemen met het waarnemen en/of herkenning  van tast, gevoel, geur, zicht  en smaak)

• Versterkt of verminderd waarnemen van geluid, geur, zicht en licht, smaak, aanraking

• Stoornis met het reguleren van de temperatuur

• Agnosie: Niet herkennen van voorwerpen / geluiden etc.
  

• Prosopagnosie: Niet herkennen van gezichten

• Kan het verschil tussen warm en koud niet voelen

• Heeft problemen met lichaamsoriëntatie als het gezichtsvermogen aangetast is. Bijv. bij het traplopen in het donker, bij slecht licht of bij verstoord gevoel

• 13% van de mensen met traumatisch hersenletsel heeft verminderd reukvermogen
  

• Herkent geluiden niet, bijv. het geluid van kokend water of van een voordeur bel. (Auditieve Agnosie)
  

• Heeft moeite dingen te herkennen bij het zien. Het is vaak nodig om het voorwerp aan te raken; Visuele Agnosie

• Mist de associatie, bijv. tussen telefoongeluid en het feit dat iemand opbelt (associatieve agnosie)
• Herkent geen gezichten; gezichtsblindheid prosopagnosia. Er is niets mis met de ogen! Zie ook het filmpje van de man die alles ziet, maar gezichten niet herkent, zelfs niet de gezichten van zijn eigen familie)

   

• Overgevoelig voor geluid, licht en beeld. Zie het filmpje hersenletsel en overprikkeling: klik hier. Dit kan leiden tot geërgerd gedrag of boosheid en erge moeheid

• Wisselend scherpzien of vervormd gezichtsveld, half gezichtsveld of blinde vlekken zie ook CVI - cerebrale visusstoornissen
• Crowding: fenomeen waarbij iemand visuele prikkels die dicht bij elkaar staan, niet meer afzonderlijk kan waarnemen door een beperking in het selectieve aandachtssysteem.

Problemen met oriëntatie

Hoe uit het zich?

• Bijv. problemen met de oriëntatie in plaats, ruimte en tijd en in neglect
• Heeft moeite met het inschatten van afstand en richting van bewegingen, bijv. om het verkeer in te schatten en daarmee de remweg
• Gebrek aan beleving van  de ene lichaamshelft en/of de omgeving aan diezelfde kant
• Heeft problemen met de weg vinden/ zich te oriënteren op waar hij is
• Heeft problemen met tijdsbesef. Voelt slecht aan of iets drie minuten duurt of een half uur

• Wisselt de dag en nacht om

TIPS

• Help de persoon met het doen van slechts één ding per keer

• Deel handelingen op in stap-voor-stap deelhandelingen
• Geef duidelijke instructies, vermijd woorden als links en rechts

• Bij neglect:

Schep fysiek contact met de aangedane lichaamshelft, maak het zichtbaar en aktief door bijv. de beide armen op de tafel te leggen of door de persoon van die kant te benaderen terwijl je praat, dit om schrikreactie te voorkomen. Besef dat het geen onwil is. 

Als de lichaamszijde verlamd is en daarbij een helft van het gezichtsveld genegeerd wordt, snap je dat mensen met deze schade hun aangedane zijde 'niet of minder snel waarnemen'- er zich 'niet bewust van zijn'. Het zogenaamde 'neglect'.

Door deze combinatie (maar zelfs zonder verlamming!) kunnen gemakkelijk ongelukken gebeuren. Een arm kan ook 'ongemerkt' tussen de rolstoelwielen komen. Daarnaast kunnen mensen spullen 'kwijtraken': een bril of een kop koffie die in het genegeerde gezichtsveld staat, zal niet of moeilijk gevonden worden.

Houd rekening met waar u gaat zitten als u met hem/haar wilt praten. Zorg er ook voor dat iemand vanuit bed de deur kan zien en niet uitkijkt op een blinde muur. 

Persoonlijkheid veranderingen en /of inschattingsveranderingen

Ongeveer de helft van de mensen met hersenletsel heeft karakterveranderingen.
Hoe uit het zich? (Bijvoorbeeld!) De ene mens heeft één klacht de ander misschien meer.

• Is veranderd; lijkt wel een 'karakter' verandering
• Gevoels veranderingen
• Heeft ontremmingen, spontane lachbuien
• Is meer emotioneel dan voorheen
• Veranderd sociaal gedrag
• Gebrek aan ziekte inzicht
• Verminderd realiteitsbesef
• Verlies van zelfredzaamheid. Dit kan leiden tot terugtrekking en weinig initiatief
• Verstoorde controle
• Neuropsychiatrische gevolgen
• Agressie - sneller boos. (dit kan sóms ook door overprikkeling komen, maar lang niet iedere patiënt met overprikkeling is snel boos)
• Heeft moeite om zichzelf in te schatten, om zichzelf te beoordelen
• Is overmoedig. Overschat zichzelf, overschat mogelijkheden en middelen of heeft moeite de moeilijkheden te zien
• Komt euforisch over en over-enthousiast
• Komt apathisch over, het maakt allemaal niets uit
• Ongeduldig
• Impulsief
• Rusteloos gedrag
• Is zachtmoediger geworden
• Kan geen grenzen vinden in het goed doen voor een ander

Dit kan allemaal voorkomen met behoud van een vriendelijk karakter of er zijn verschuivingen in karakter.

• Komt depressief of angstig over.
• Kan het huilen of lachen niet stoppen.
• Kan spontane lachbuien krijgen bij schrik of ontspanning.
• Is emotioneler dan voorheen.
• Huilt makkelijker of is bij kleine emotie in tranen, zonder zich echt verdrietig te voelen. Dit wordt vaak als hinderlijk ervaren door de persoon in kwestie.
• Zegt of doet dingen die anderen apart, ongeremd of sociaal onaanvaardbaar vinden.
• Komt emotioneel afgevlakt over.
• Kan agressief zijn, of snel geprikkeld. (kort lontje)
• Kan de rem niet meer vinden in eigen gedrag en/of vindt dat alles gezegd moet kunnen worden.
• Niet leren van ervaringen: geen of verminderd ziekte-inzicht  kan leiden tot overmoedig en riskant gedrag.
• Zelfoverschatting. Er is wel besef dat er hersenletsel is, maar in een specifieke (deel-) taak denkt men nog op het oude niveau te kunnen functioneren.
• Grenzen zijn moeilijker in te schatten, zowel fysiek wat men denkt nog aan te kunnen als in functioneren. Gevaar van uitputting is groot.

TIPS

• Probeer toch aan de realiteit vast te houden ten opzichte van de persoon.
• Probeer om gevoelsmatig neutraal te zijn.
• Luister naar de persoon.
• Wees bedacht op persoonlijk-heidsveranderingen die veroorzaakt zijn door het hersenletsel en dus niet een uiting van 'slechte wil' zijn. Niet iedereen met karakterveranderingen heeft 'negatieve' verandringen, velen zijn zachtmoediger geworden.
  
• Zoek als mantelzorger ook ontspanning zowel fysiek als emotioneel.
• U heeft recht op hulp bijv. van WMO en MEE.
• Zoek professionele hulp of supervisie (dit is ook beschikbaar voor de familie van een getroffene).
• Gedrags-interventie technieken
• Agressie incidenten komen met name door sociale interactie en stressmomenten. Bijv.: frustratie, onmacht, drukke situaties en overprikkeling.
• Structureer zoveel mogelijk de dag, waarbij geen tijdsdruk gevoeld wordt. Geef rustmomenten bijv. even alleen zijn, bekrachtig positief gedrag en herhaal en oefen nieuw gedrag.

• Duidelijke en rustige uitleg van beperkingen.
• Bij agressie en /of onrust is een prikkelarme omgeving belangrijk + duidelijke communicatie + verminderen van geluid en licht
• Zoek hulp van neuropsycholoog en eventueel neuropsychiater
•  Medicatie

Seksuele problemen

Hoe uit het zich?

• Heeft een gebrek aan seksuele gevoelens of verlangen naar seks 
• Heeft verhoogde seksuele drift of gebrek aan remmingen.
• Heeft minder empathie tijdens de seks
• Is impulsiever ook tijdens het vrijen
• Is minder geduldig
• Is meer ik-gericht, meer op zichzelf gericht
• Heeft moeite met verdelen van aandacht, tussen de partner en zichzelf
• Raakt sneller vermoeid ook in seksuele activiteit

TIPS

• Wees bewust van eventueel risicogedrag.
• Besef dat het met hersenletsel te maken heeft.
• Bespreek open dat bepaald gedrag niet kan.
• Wees open en zoek eventueel hulp.
• Zoek creatief naar bepaalde “vertragers” bij opwellingen van handtastelijkheid, zoals een klein windsel of klittenband om de  ‘goede’ hand die zich eerst moet bevrijden.
• Zoek relatietherapie

Lees meer over veranderde relaties, intimiteit en seksualiteit

Spraak en taalproblemen

(afasie en spraak apraxie)

 Afasie of Spraakapraxie

   Hoe uit het zich?

• Heeft moeite om zich verbaal (in taal) of schriftelijk te uiten.
• Zet letters in de verkeerde volgorde in een woord of zoekt naar woorden.
• Heeft moeite met het bedenken van het woord wat hij/zij wil zeggen. Zoekt naar woorden.

• Heeft problemen met het begrijpen van taal.

• Heeft problemen met lezen.

• Heeft problemen met schrijven.

• Heeft problemen met rekenen.

• Heeft moeite met lange zinnen of snel gesproken zinnen.

• Heeft problemen met de mondmotoriek waardoor de persoon sneller denkt dan hij kan spreken.

• Haperend spreken en zoekend in de articulatie en problemen met doelbewust te spreken.

• Soms worden klanken niet goed uitgesproken.

  TIPS

• Gebruik korte(re) zinnen.
• Gebruik eventueel alternatieve communicatie– vormen bijv. door iets te tekenen of op te schrijven.
• Communicado app of zoiets als de GridPlayer (gratis)

    Ook gratis in App store
    Spraak Assistent voor Android aangevuld met stem van Acapela.

• Volg de ontwikkelingen van nieuwe apps hier en bij afasie vereniging en bij revalidatieapps
  TIP ONS als 't werkt! : )
• Plaatjes Boodschappenlijstje van mijnboodschappenlijstje.nl
  
• Geef iemand de tijd en rust.
• Vraag of je woorden mag verbeteren of aanvullen, mensen kunnen opgelucht zijn als er aangevuld wordt, een ander kan zich juist gepasseerd voelen.