Het is opvallend dat veel mensen met hersenletsel taal letterlijk zijn gaan opvatten na hun letsel. Complexe taal als spreekwoorden, gezegdes, ironie en grapjes lijken moeilijk te begrijpen en worden vaak letterlijk genomen. Dat kan tot nare situaties en zelfs ruzies en onbegrip leiden.

Voorbeeld
Het bekendste voorbeeld is dat van een echtpaar dat lopend onderweg is naar een afspraak. Hij heeft kennelijk haast en loopt te snel voor zijn vrouw.
De vrouw hijgt van moeheid achter hem aan en roept met ironie tegen haar man met hersenletsel: "Kan je nog harder lopen??" Het was ironisch bedoeld. Zij kon hem amper bijhouden. De man vat taal letterlijk op en gaat nóg harder lopen. Dat was hem immers gevraagd?

Het grappige van dit verhaaltje kunnen mensen met hersenletsel nog wel met enige humor inzien. Als wij echter in plaats van 'zij kon hem amper bijhouden' hadden geschreven: 'zij kon hem amper bijbenen'. Dan hadden meer mensen iets meer tijd nodig gehad om het woord bijbenen te ontleden.
"Bijbenen? Bijbenen? Is dat iets dat je een extra paar benen hebt?"
Deze gedachte kan in een paar milliseconden voorbijkomen mèt het bijhorende plaatje in gedachten. Dan wordt de fout ingezien en kan er mee gelachen worden.

Er zijn ook mensen die de fout in het brein niet gecorrigeerd krijgen. Dit komt door de ernst van hun letsel op bijvoorbeeld het taal gebied in de hersenen. Maar ook mensen zonder schade in de taalgebieden kunnen door de vertraagde informatieverwerking taal letterlijk nemen. 


Vertraagde informatieverwerking

Veel mensen met hersenletsel hebben een vertraagd tempo van informatie verwerken. Het denken gaat over het algemeen iets moeizamer dan voor het letsel en zeker als iemand al moe en overbelast is of zintuiglijk of cognitief of emotioneel overprikkeld is. Een vergissing in het denken is dan al snel gebeurd. Als de zin niet passend is bij wat het brein verwacht dat er gezegd gaat worden, gaan er extra milliseconden tijd overheen voordat 'het kwartje valt'. Bijvoorbeeld als een kind zou zeggen: "ik drink altijd warme wijn voor ik ga slapen".
Mensen met vertraagde informatieverwerking kunnen erg moe zijn van praten en luisteren.

Denken in plaatjes

De hersengebieden steunen elkaar bij het interpreteren van woorden. Eén van de compensaties is dat mensen sneller 'in plaatjes denken', het visueel voor zich zien (visualiseren) in gedachten. Dat kan tot komische vergissingen leiden maar ook hier kan dat aanleiding zijn tot ruzies en spanningen als het verkeerde plaatje in het hoofd opkomt. Wat de denken van de zin 'water bij de wijn doen'? 


Voorbeeldjes:
1) Een vriendin vertelde dat ze ruzie met haar vriend had. Ze zei toen: "De stoppen sloegen door". Ik reageerde met " oh jee , dus zat je het donker ? Ik heb er nog wel een paar. Totale verwarring.

2) Iemand met hersenletsel kende de uitdrukking 'de pijp aan Maarten geven' niet. Toen zei hij: "Roken is toch ongezond?"

Woordbetekenissen verspreid over het brein
Zoals blijkt uit wetenschappelijk onderzoek zitten woordbetekenissen verspreid over het hele brein. 
De eerste woordbetekenis van het woord TOPJE (beha, hemdje) ligt op een heel andere plek in het brein dan de tweede woordbetekenis (vingertopje) of de derde woordbetekenis (topje van een ijsberg). En iets is top! als het geweldig goed is.
Het brein zoekt in milliseconden naar het tweede woord als de fout in gezien wordt dat het niet klopt. Dat kan variëren van 20 tot 50 milliseconden. 
Deze omwegen kunnen vermoeiend zijn voor mensen die taal letterlijk nemen. Zij worden snel moe van praten en luisteren.

Onderste voorste hersenwinding (infereure frontale gyrus)

Ook mensen met autisme kunnen taal letterlijk nemen. Nijmeegse wetenschappers hebben met een speciale MEG-hersenscan de hersenactiviteit gemeten bij mensen met autisme en bij gezonde proefpersonen. De rechter frontale hersenwinding of gyrus, (op de afbeelding 1,2,3) een hersengebied vooraan in de hersenen was veel actiever bij de mensen met autisme als zij een zin hoorden uitspreken die niet past bij de spreker.

Picture info see footnotes 1

Zij merkten dat de linkerhersenhelft die normaal gesproken meer bij taal gebruikt wordt, de hulp van de rechterhersenhelft inroept, bij complex taalgebruik of taal dat je letterlijk kán opvatten. Hoe zou dit zijn voor mensen met hersenletsel? Onderzoek zal dat moeten aantonen.

Picture info see footnotes 2

Samenvatting

Een combinatie van één of meer opgesomde oorzaken kan ten grondslag liggen aan het 'letterlijk nemen van taal'.

• vertraagde informatieverwerking
• denken in plaatjes
• schade in specifieke hersengebieden waar taal verwerkt wordt
• woordbetekenissen die verspreid over het brein liggen en via een omweg bereikt worden.
  
  

Taal letterlijk nemen valt onder de noemer pragmatische taalstoornis. Lees meer over een pragmatische taalstoornis.